گروه بین‌الملل مشرق - «سایمون هندرسون»، مدیر برنامه ‌های خلیج فارس اندیشکده واشنگتن و کارشناس آمریکایی امور عربستان در مقاله ای تحلیلی تلاش می کند، ضمن ارزیابی و بررسی شخصیت «محمد بن سلمان»، جانشین ولی عهد عربستان سعودی، نسبت به تصمیم هایی که توسط چنین شخصیتی گرفته شده و یا در آینده گرفته خواهد شد و بازتاب های خطرناک آن که نه تنها عربستان بلکه منطقه و جهان را تحت الشعاع خود قرار خواهد داد، هشدار می دهد.

هندرسون می نویسد: بر کسی پوشیده نیست که دیدگاه و نگرش راهبردی عربستان سعودی حول محور تامین منافع و مصالح خاندان سعودی حاکم بر عربستان متمرکز است و این دیدگاه را به ویژه در برهه ها و مراحلی که حکومت سعودی با آن مواجه است، به خصوص در مراحل گذار و تغییر در این کشور، چالشی بزرگ برای عربستان تشکیل می دهد، خاندانی که سراسر حیات و حکومتش بر عربستان را ابهام و رسوایی فرا گرفته است.

باید توجه داشت، سیاست های خاندان حاکم بر عربستان را دو اصل ترسیم می کند که تاحدود زیادی با یکدیگر در تعارض و تناقض هستند. بر اساس اصل اول، با وجود تمام اختلافات و رقابت های موجود بین اعضای خاندان سعودی، شاهزادگان سعودی اجازه علنی کردن این اختلافات و منازعات را ندارند، به همین دلیل شاهزادگان سعودی همواره تلاش کرده اند، در ملاء عام خود را در منسجم و در یک جبهه واحد و یکپارچه نشان دهند.

اما اصل دوم بر این نکته تاکید می کند که سیاست های آل سعود از افق تنگ و تاریک اعضای آن نشات می گیرد و همین موجب می شود، اختلافات ساده و کوچک شاهزادگان سعودی نتایج زیانبار و فاجعه آمیزی به دنبال داشته باشد. 

با توجه به این دو اصل نمی توان برای عربستان سعودی دیدگاهی منطقه ای در نظر گرفت که بر آن نام «راهبرد» را گذاشت و حوادث رخ داده طی 12 ماه اخیر در این کشور و تصمیمات اتخاذ شده توسط دولتمردان سعودی بهترین گواه بر این مدعاست.

سال گذشته، در ژانویه 2015 میلادی «عبد الله بن عبد العزیز»، پادشاه سابق سعودی در سن 92 سالگی پس از چند هفته درگیر بودن با بیماری فوت کرد. مهمترین ویژگی ماه های آخر زندگی ملک عبد الله را باید ناتوانی وی در رسیدگی به امور عربستان دانست که موجب شده بود، وی در اثر بیماری و مزاج تندش که به آن معروف بود، تصمیمات درست و به جایی اتخاذ نکند.

بالطبع اگر شرایط آرامی بر منطقه حاکم بود، این امکان وجود داشت که بر این نواقص و کاستی های سعودی سرپوش نهاد، اما دو رخ داد روند و خط سیر خاورمیانه را تغییر داد.

اولین رخ داد را باید در کاهش بهای نفت ملاحظه کرد که کلید رشد و پیشرفت عربستان سعودی شمرده می شود، به گونه ای که بهای این ماده از 130 دلار در اواسط تابستان گذشته به کمتر از 50 دلار در سال جاری میلای رسید و این لطمه ای بزرگ به اقتصاد عربستان وارد می کرد.

اما دومین رخ داد در سیطره جنبش «انصار الله» یمن و دیگر نیروهای انقلابی این کشور بر «صنعا»، پایتخت یمن و براندازی حکومت وابسته و مزدور «عبد ربه منصور هادی»، رئیس جمهوری وقت این کشور و فرار وی ابتدا به عدن و سپس به عربستان نمود پیدا می کند.

اکنون پس از گذشت 12 ماه قیمت جهانی نفت زیر 30 دلار در هر بشکه است و در این شرایط سعودی ها با جنگ در یمن مواجه هستند، جنگی که با ایستادگی و مقاومت و حماسه آفرینی یمنی ها از مارس سال گذشته میلادی تاکنون افق مبهم و تاریکی را پیش روی آینده این جنگ ترسیم کرده اند.

در چنین شرایط روزی نیست که رسانه های منطقه ای یا غربی خبری درباره وضعیت جسمانی «سلمان بن عبد العزیز»، پادشاه کنونی عربستان منتشر نکنند، درحالی که به نوشته مجله «نیو یورکر» نیازی به انتشار خبر درباره وضعیت جسمانی ملک سلمان نیست، چون تصاویری که از وی عصا به دست و متکی بر عصا مشاهده می‌شود، گویای همه چیز است و بر کسی وضعیت نامساعد جسمانی پادشاه عربستان پوشیده نیست، حتی همه دیدند که وی هنگام سخن گفتن از آنچه در جریان دیدار با «جان کری»، وزیر خارجه آمریکا گذشته، برای جلوگیری از فراموشی سخنان خود به «آی پد» متوسل شده بود.

نیاز به گفتن نیست که ولی عهد عربستان و کسی که جانشین ملک سلمان پس از مرگ وی شمرده می شود، «محمد بن نایف»، فرزند ولی عهد اسبق سعودی و برادر زاده پادشاه کنونی عربستان است که بالطبع از سلمان جوان تر و پر توان تر است، اما نزدیکان به بن نایف می گویند که وی وحشت اقدام انتحاری برای ترورش در سال 2009 را که ممکن بود به کشته شدنش منتهی شود، فراموش نکرده است.

با این حال قدرت و اداره امور هم اکنون در عمل در قبضه «محمد بن سلمان»، 30 ساله کوچکترین فرزند ذکور شاه سعودی است که سمت وزیر دفاع و جانشین ولی عهد را نیز تصدی می کند و تنها به لطف اینکه مورد توجه ملک سلمان است و نور دیده وی شمرده می شود، توانسته، پله های ترقی را یک شبه بپیماید.

طبیعی است، این تغییرات و تحولات بازتاب هایی بر عرصه سیاسی عربستان و روند و چارچوب تصمیم گیری‌های دولتمردان این کشور بگذارد. ملک عبد الله به نفرت و دشمنی اش با جمهوری اسلامی ایران و دشمنی با جنبش مقاومت اسلامی فلسطین «حماس» و موضع انفعالی اش در برابر اقدامات و مواضع تحریک آمیز شیخ «تمیم بن حمد آل ثانی»، امیر جوان قطر معروف بود، به گونه ای که بر اساس اسناد منتشر شده توسط «ویکی لیکس» وی در یکی از نامه هایش به وزارت خارجه آمریکا تاکید می کند، باید «سر افعی» که مورد نظر وی «ایران» است، را در قطع کرد.

اما ملک سلمان و به بیان درست تر پسرش «محمد بن سلمان» خط مشی سیاسی متفاوتی را اتخاذ کرد. محمد بن سلمان با اینکه دشمنی و خصومت خود را با جمهوری اسلامی ایران کتمان نکرد، اما تلاش بسیاری انجام داد تا تعداد بیشتری از رهبران جهان عرب را حول محور خود گرد آورد.

در راستای همین خط مشی سیاسی بود که محمد بن سلمان با وجود داشتن روابط عمیق تر و نزدیک تر با «عبد الفتاح السیسی»، رئیس جمهوری نظامی مصر که خصومت ورزی و دشمنی اش با «جماعت اخوان المسلمین» معروف است، خود را به «حماس» نزدیک کند که یکی از شاخه های اخوان المسلمین شمرده می شود که در نوار غزه فعالیت دارد.

از سوی دیگر شیخ تمیم بن حمد، امیر قطر نیز تلاش کرد، ضمن بازنگری در برخی از مواضع دوحه از هرگونه برخورد و تعارض دیدگاه ها و مواضع سیاسی بین دو کشور از جمله شخص ملک سلمان خودداری کند.

اما دو نفر از دایره نفوذ و وابستگی که محمد بن سلمان برای گرد آوردن سران عرب حول خود تشکیل داده بود، خارج بودند. یکی از این افراد «بشار اسد»، رئیس جمهوری سوریه بود که با توجه به اوضاع جاری بر منطقه و سوریه امکان هرگونه برقراری تماس با وی وجود ندارد و دیگری «سلطان قابوس»، پادشاه عمان است که به نظر می رسد، در کشور خود در آن سوی شبه جزیره العرب آسوده خاطر روزگار آرامی را سپری می کند، به ویژه پس از درمان موفقیت آمیز بیماری سرطانش که موجب شده بود، بسیاری پیش بینی کنند، وی آخرین روزها و ماه های زندگی خود را پشت سر می گذارد.

از زمان به قدرت رسیدن سلمان در عربستان، خط مشی ریاض در سایه نگه داشتن پادشاه جدید و تا جای ممکن جلوگیری از ظهور وی در ملاء عام و حضور در دیدارهای سیاسی و دیپلماتیک بود، به همین دلیل اندک شخصیت های سیاسی از جمله عربی بودند که موفق شدند، مستقیما با سلمان دیدار داشته باشند و برای گریز از این دیدارها همواره به دستاویز عدم تمایل شخص پادشاه به این دیدارها توسل جسته می شد.

در این شرایط دیدار ملک سلمان با فرمانده «ستاد فرماندهی منطقه مرکزی آمریکا» موسوم به (CENTCOM) و «رجب طیب اردوغان»، رئیس جمهوری ترکیه و «محمود عباس»، رئیس تشکیلات خودگردان فلسطین و همچنین «الباجی قائد السبسی»، رئیس جمهوری تونس امری قابل فهم و پیش بینی است، آنچه عجب و غیر قابل فهم است، استقبال ملک سلمان بیمار و رنجور از روسای جمهور دو کشور تاجیکستان و اوگاندا است.

از این استقبال عجیب تر و مهم تر برخورد و نحوه تعامل محمد بن سلمان است که در چنین دیدارها و ملاقات هایی مانند دیدار با «ولادیمیر پوتین»، رئیس جمهوری روسیه نقش نماینده ویژه پدر و پادشاه عربستان را ایفا می کند و این موجب می شود تا جایگاه واعتبار دیپلماتیک محمد بن سلمان از جایگاه و اعتبار «عادل الجبیر»، وزیر خارجه عربستان و سفیر سابق این کشور در واشنگتن فراتر رود.

بنابراین محمد بن سلمان را باید چگونه فردی شمرد و او واقعا دارای چه شخصیتی است؟
به گفته کسی که روند تحولات جاری در خاندان سعودی را دنبال می کند و از افراد نزدیک به این خاندان شمرده می شود، محمد بن سلمان به ویژگی «ساده زیستی»! معروف است.

این گفته را اگرچه باید به نوعی تعریف و تمجید از این شاهزاده سعودی شمرد، اما برخی از محافل آن را بیراهه نمی دانند و در این خصوص مدعی هستند، عدم تحصیل جانشین ولی عهد عربستان در مراکز عالی و معروف غرب و آمریکا و استفاده از صندل به جای کفش های برند «گوچی» و بر دوش انداختن عبای عربی به جای پوشیدن کت و شلوار به عنوان لباس رسمی نماد این ساده زیستی شاهزاده سعودی است.

 اما به نظر می رسد که شاهزاده محمد بن سلمان جدای از آنچه ساده زیستی وی عنوان شده، از آداب و رسوم و تربیت اجتماعی نیز بی بهره است، چون آنگونه که اعضای خاندان سعودی نقل می کنند و در میان آل سعود شایع است، ملک عبد الله یک بار این شاهزاده سعودی را از نشست شبه رسمی که در آن حضور داشت، بیرون راند.

همچنین در موردی دیگر، وقتی محمد بن سلمان خواستار رسیدن به حضور «نایف بن عبد العزیز»، عمویش و وزیر وقت کشور عربستان شد، نایف ضمن رد این ملاقات، از او خواست ابتدا رفتار و برخوردهایش در محیط کار را اصلاح کند و سپس برای حضور نزدش بیاید.

در همین راستا برخی از سفرای کشورهای خارجی در ریاض نقل می کنند، شکست از رقیب در قراردادی تجاری چنان خشم محمد بن سلمان را برافروخته بود که موجب تیراندازی وی به سمت این فرد در دفتر کارش شد.

خلاصه سخن آنکه عربستان سعودی در حالی در این برهه زمانی تمام تلاش خود را به کار می برد تا جهان عرب را در صف خود قرار داده و آن را متحد و منسجم کند که در آن سو تلاش مضاعفی به کار می برد تا با ایران در یمن و سوریه و نقاط مختلف منطقه مقابله کند. همانگونه که سعی می کند، خود را نگران و ناراضی از قیمت جهانی نفت که همچنان در سطح بسیار پایینی قرار دارد، نشان ندهد.

مهمترین و تاثیرگذارترین شخصیت سیاسی سعودی یعنی «محمد بن سلمان»، جانشین ولی عهد عربستان که نه از «راهبرد» چیزی می داند و نه شناختی از اصول حاکم بر عرصه سیاست و قواعد بازی در منطقه و جهان دارد، تلاش می کند، نقش «سوپر من» را در خاندان سعودی و کشور عربستان بازی کند.

در این شرایط سرنوشتی که توسط این شاهزاده سعودی رقم زده می‌شود، تنها شامل عربستان نمی‌شود، بلکه بازتاب های آن خطری بالقوه برای «ثبات و استقرار» و «رشد و پیشرفت» کشورهای منطقه شمرده می شود.

اما در خصوص آمریکایی ها نیز باید گفت، چالش هایی که سیاست های این شاهزاده سعودی در منطقه برای واشنگتن ایجاد می کند، کاخ سفید را ملزم می نماید تا خط مشی سیاسی جدید خود را به گونه ای وضع کنند که آسیبی به منافع منطقه ای آمریکا وارد نکند.